Maak werk van de energietransitie

In de transitie naar een klimaatneutrale samenleving moet ons energiesysteem helemaal veranderen.  Fossiele brandstoffen verdwijnen uit de energiemix en worden vervangen door hernieuwbare energiebronnen. Om dat mogelijk te maken, moet de totale energievraag sterk dalen door energiebesparing en efficiëntiewinsten in alle sectoren. Meer en meer toepassingen zullen daarbij gebruik maken van elektriciteit die gemakkelijker op een koolstofarme manier geproduceerd kan worden, denk bijvoorbeeld aan warmtepompen voor de verwarming van woningen of elektrische voertuigen.

Om te gaan naar een steeds groter aandeel variabele hernieuwbare energie, is er nood aan een sterkere Europese integratie van de elektriciteitsnetten. Ook moet het energieverbruik slimmer gestuurd worden, waarbij productie en consumptie beter in evenwicht komen en opslag efficiënt wordt ingezet.  Daarbij zullen verschillende energievectoren en sectoren (warmte/elektriciteit, transport/gebouwen/industrie) sterker op elkaar moeten inspelen. Zo kan er bij een overschot aan elektriciteitsproductie bijvoorbeeld warmte gebufferd worden of kunnen elektrische wagens opladen.

We lijsten hieronder een aantal sleutelmaatregelen op om van de energietransitie een succes te kunnen maken. Waar mogelijk geven we ook een aantal potentiële oplossingsrichtingen mee.

Energiebesparing

Gezien de beperkte tijd om de energietransitie door te voeren en de opwarming tot onder 1.5°C te beperken, is energiebesparing cruciaal.

Ons (bestaand) gebouwenpatrimonium veel energiezuiniger maken, is daarbij een cruciale, zeer grote uitdaging. Dat kadert in een heel andere ruimtelijke inplanting, maar ook  de ambities op vlak van renovatie tot lage-energiewoningen en het voorzien van hernieuwbare energie moeten sterk en snel omhoog: de renovatiegraad opgetrokken worden van 1 tot 3% per jaar, en woningen moetendiepgaander gerenoveerd worden[1][2]. Dit is niet alleen nodig voor het klimaat, maar heeft ook andere voordelen: het kan bijvoorbeeld ook mee zorgen voor veel comfortabelere en kwaliteitsvolle woningen[3]. Mogelijke pistes om energierenovaties op zo’n grote schaal en aan zo’n grote snelheid te laten plaatsvinden zijn:

  • de in het Nationaal energie- en klimaatplan vermelde verplichte renovatie na verkoop ook effectief snel doorvoeren met prioritaire aandacht voor isolatie van de gebouwschil[4]
  • collectieve renovaties op wijk/gemeentelijk niveau organiseren[5]
  • het samenbrengen en de coördinatie van alle renovatie-actoren (financiers, ondernemingen, eigenaren, overheden…) is fundamenteel. Initiatieven zoals de Nederlandse EnergieSprong zijn daarvoor interessant.[6] Een agentschap zou een faciliterende rol kunnen opnemen[7].
  • het gebruik van fiscale instrumenten en sturende financiering: zo kan het bijvoorbeeld interessant zijn om de lening van een woning te koppelen aan het gebouw in plaats van aan de bewoners[8].
  • zeker bij de energierenovatie van woningen is er extra aandacht nodig voor sociale, begeleidende maatregelen voor mensen die het minder breed hebben, en de renovaties van huurwoningen. Dit kan via normerende maatregelen die een minimale energieprestatie en wooncomfort garanderen en gerichte ondersteunende maatregelen voor huurders en verhuurders[9].

Ondanks het feit dat we meer en meer elektrische toepassingen zullen gebruiken, is er nog veel ruimte om elektriciteit te besparen. We denken daarbij aan de noodzaak van relightings, efficiëntere huishoudtoestellen en de vervanging van oude, inefficiënte elektrische verwarming. Ook door procesverbeteringen in de industrie kan nog veel elektriciteit bespaard worden.[10]

Faseer fossiele brandstoffen uit en versterk de uitbouw van hernieuwbare energie

Niet alleen bij de elektriciteitsproductie, maar ook voor de verwarming moeten fossiele brandstoffen vóór 2050 uitfaseren. Hierbij lijsten we een aantal mogelijke maatregelen op om zo’n transitie te faciliteren:

Warmte

  • Enerzijds zijn er maatregelen nodig om fossiele brandstoffen uit te faseren. De in het Nationaal klimaat- en energieplan aangekondigde maatregelen om in Vlaanderen geen nieuwe gasaansluitingen meer te voorzien vanaf 2021 en geen nieuwe stookolieketels meer toe te laten bij nieuwbouw en grondige renovaties, zijn een eerste stap. Net als de doelstelling van het Waalse Energiepact om vanaf 2035 geen nieuwe stookolieketels toe te laten. Gezien de urgentie van het klimaatvraagstuk, is een versnelde doorvoering van een plaatsingsverbod van fossiele verwarmingsinstallaties aangewezen[11].
  • Daarnaast moet structureel werk gemaakt worden van de alternatieven.  De uitbouw van groene warmte kan daarbij niet los gezien worden van de noodzaak aan grondige energierenovaties. We stellen voor om – naar het voorbeeld van Denemarken – aan gemeenten de opdracht te geven om ruimtelijke energie- en warmteplannen uit te werken. Op basis daarvan kan beslist worden waar collectieve verwarming (warmtenetten) aangewezen is en waar best geopteerd wordt voor individuele oplossingen zoals warmtepompen. Een verdere facilitering van de uitrol van warmtenetten en restwarmterecuperatie is daarbij nodig.
  • Ook financiering kan hier een sterk sturende rol spelen. Om de elektrificatie van verwarming (inzet van warmtepompen) te faciliteren, is het aangewezen om de energieheffingen uit de elektriciteitsfactuur te halen en op een alternatieve manier te verrekenen, bij voorkeur via de fossiele brandstoffen. 
  • De rol en het potentieel van groen gas, is een specifiek aandachtspunt. Daarbij is er nood aan duurzaamheidscriteria voor groen gas en een duidelijke visie over de verdeling van het potentieel aan groen gas over de verschillende sectoren.

Elektriciteit

Om hernieuwbare elektriciteit sterker te laten groeien, denken we aan volgende maatregelen:

  • Instrumenten die de plaatsing van zonne-energie op alle daken (grote daken, huurwoningen, appartementsgebouwen,...) interessant maken en die mensen met een ongeschikt dak toch toegang geven tot eigen zonneproductie. Interessante pistes daarvoor zijn zonnedelen en collectieve zelf-consumptie[12]
  • Een meer planmatige aanpak met sterke betrokkenheid van de omwonenden zowel bij de planning als de uitbating (via coöperaties) van windturbines op land met duidelijke taakstellingen voor de verschillende bevoegdheidsniveaus. Dit kan het draagvlak voor windturbines verhogen. Daarnaast dienen de restricties door de (radars) van de luchtvaartsector weggewerkt te worden zodat turbines ook in de buurt van luchthavens (civiel en militair) gebouwd kunnen worden.
  • Een versnelde uitbouw van de geplande 4 GW wind op de Noordzee, in maximale harmonie met de natuur en met een gegarandeerde aansluiting van deze turbines aan land.
  • Onzekerheid over de kernuitstap, zet een rem op nieuwe investeringen. We vragen daarom een bevestiging van de agenda van de kernenergie uitstap, om ruimte te maken voor een flexibeler en hernieuwbaar energiesysteem.
  • Een beperking van het gebruik van gascentrales tot wat strikt noodzakelijk is,  nadat prioriteit is gegeven aan energiebesparing, hernieuwbare energie, flexibel vraagbeheer, opslag en warmtekrachtkoppeling.

Biomassa

  • Beperk het gebruik van biomassa tot wat duurzaam beschikbaar is en respecteer hierbij het cascadeprincipe. Zet biomassa alleen in voor energie als ze niet gebruikt kan worden voor voedsel of materiaalgebruik. Organiseer regionale biomassareststromen op een ruimtelijk verstandige manier zodat deze op een effectieve manier gevaloriseerd kunnen worden. Gebruik biomassa enkel in de meest efficiënte toepassingen (warmtekrachtkoppeling of -collectieve - verwarming). Importeer ook geen biomassa die niet aan strikte duurzaamheidscriteria voldoet.
  • De meeste biobrandstoffen zijn vandaag niet duurzaam en stoten zelfs meer broeikasgassen uit dan fossiele brandstoffen, volgens een studie van de Europese Commissie. Daarnaast zijn er nog andere duurzaamheidsproblemen zoals het verlies aan biodiversiteit, mensenrechtenschendingen, voedselonzekerheid en grondroof. Daarom staat de nieuwe REDII directieve lidstaten toe om te stoppen met het gebruik van biobrandstof die gemaakt werd van voedsel- of voedergewassen. Voor lidstaten die willen doorgan met het gebruik hiervan, werde maximumniveaus vastgesteld. Het mogelijke aanbod van zogenaamd geavanceerde biobrandstoffen zal naar verwachting beperkt blijven. Daarom zouden België en de gewesten moeten vermijden al te zeer te leunen op biobrandstoffen in hun plannen om het transport te decarboniseren.

De burger als actieve energiespeler

  • Om het draagvlak voor hernieuwbare energie te versterken en er voor te zorgen dat ook de baten van hernieuwbare energie terugvloeien naar de burgers, kunnen energiecoöperaties (zoals ook het geval is in Duitsland) een sterkere rol spelen. We vragen aan beleidsmakers om maximaal ruimte te creëren voor een actieve betrokkenheid van burgers, zoals ook voorzien in de nieuwe Europese regelgeving.

Maak werk van een flexibel en slim energiesysteem

Om een steeds groter aandeel hernieuwbare energie goed te integreren, is er nood aan een flexibel en slim energiesysteem, waar vraag en aanbod beter op elkaar inspelen, en met voldoende opslagcapaciteit. Maatregelen die daarbij zouden kunnen helpen zijn:

  • De opmaak van roadmap voor een slim en flexibel net waarbij de netbeheerders de duidelijke taakstelling krijgen om mee te werken aan klimaatneutraliteit. Daarbij is het mogelijk om flexibiliteit aan de vraagkant te stimuleren met verschillende instrumenten zowel binnen als buiten de markt (tariefzetting en prijszetting, gerichte steun, de uitrol van digitale meters, …..).
  • Blijven werken aan een versterkt Europees transportsysteem voor elektriciteit, niet alleen op land maar ook op de Noordzee.
  • Verder inzetten op onderzoek en ontwikkeling van power to x technologieën[13], (seizoenale) opslag, en in het bijzonder werken aan een visie op de rol van waterstof.

Zorg voor een gerichte financiering van de energietransitie

Om de energietransitie te doen slagen, is een gerichte en slimme financiering nodig. Hiervoor schuiven we volgende pistes naar voor:

  • Een afschaffing van de subsidies voor fossiele brandstoffen, zoals een uitfasering van bedrijfswagens en een uitstap van overheidsinvesteringen en - steun ten gunste van fossiele brandstoffen (divestment).
  • De invoering van een nationale koolstofprijs, daarbij kan verder gebouwd worden op heel wat beleidsvoorbereidend studiewerk[14].
  • Een sterkere ETS prijs voor alle bedrijven, gekoppeld aan CO2-importtaks aan de Europese grenzen om een gelijk speelveld te garanderen.
  • Systemen waarbij initiële hoge investeringen in energie-efficiënte apparatuur of ingrepen door derden gedragen worden en waarbij de terugbetalingen door de energiebesparing gefinancierd worden[15].
  • De inzet van innovatieve financieringsinstrumenten. Zo kan gedacht worden aan een ‘burgerfonds’, dat de overheid opricht via de verkoop van obligaties voor hernieuwbare energie-investeringen. Zo zou de meer dan 250 miljard euro die nu op Belgische spaarboekjes staat, ingezet kunnen worden voor de energietransitie.
  • Voldoende onderzoeksmiddelen voor hernieuwbare energie en innovatieve energieoplossingen, zoals power to x technologieën, systeemintegratie, energie-opslag,....

 


[1] zie bvb

[2] De Waalse strategie voor gebouwenrenovatie is in die zin een goeie doelstelling maar haar implementatie moet nog bevestigd worden: https://energie.wallonie.be/servlet/Repository/strategie-wallonne-a-long-terme-pour-la-renovation-energetique-des-batiment.pdf?ID=47301

[3] Multiple benefits of investing in energy efficient renovation of buildings, Copenhagen Economics for Renovate Europe, 2012

[4] zie bvb ook in Duitsland waar ook verplichte renovaties zijn opgenomen in de “Energy Saving ordonance”, zie http://bpie.eu/wp-content/uploads/2015/12/BPIE_Renovation_in_practice_2015.pdf

[5] zie bvb http://www.renoseec.com/, https://www.be-reel.be/

[6] https://energiesprong.org/

[7] zoals aanbevolen gedurende de consultaties van de Waalse NKEP: https://energie.wallonie.be/servlet/Repository/2018-consultation-esco.pdf?ID=49776, blz8

[8] zie bvb. https://www.objectgebondenfinanciering.nl/

[9] Zie bvb. stroomversnelling.nl

[10] Reducing energy consumption and peak power in Belgium, 3E, 2013.

[11] zo voerde Demarken al in 2013 een verbod in op de plaatsing van gas- of stookolieketels in nieuwe gebouwen

[12] Zoals voorgeschreven door de E.U.: https://eur-lex.europa.eu/eli/dir/2018/2001/oj

[13] Power to x duidt op verschillende vormen van elektriciteitsconversie of opslag, waarbij elektriciteit omgezet wordt naar andere vectoren zoals warmte, waterstof, gas, …. Dit is een manier om overschotten van elektriciteit te valoriseren en sectoren te ingereren

[14]https://www.climat.be/files/2615/3268/2882/National_Carbon_Pricing_Debate_-_Final_Report.pdf

[15] https://energie.wallonie.be/servlet/Repository/2018-consultation-esco.pdf?ID=49776